Snapback Mekanizmasının İşleyişi ve Önemi
İran ile Batı ülkeleri arasında nükleer anlaşmanın sağlanamaması, 2015'te imzalanan Kapsamlı Ortak Eylem Planı'nın (KOEP) geçerliliğini sorgulatıyor. Bu çerçevede, İngiltere, Fransa ve Almanya, İran'a karşı Birleşmiş Milletler (BM) yaptırımlarını otomatik olarak yeniden uygulama yetkisini sağlayan "snapback mekanizmasını" devreye sokma kararı aldılar. Söz konusu mekanizma, herhangi bir ihlal durumunda 30 gün içinde yaptırımların yeniden yürürlüğe girmesini sağlamaktadır. Bu düzenleme, nükleer anlaşmanın sürekliliği açısından kritik bir öneme sahiptir.
Snapback Mekanizmasının Tarihçesi ve Hukuki Temelleri
"Snapback" olarak adlandırılan bu mekanizma, BM Güvenlik Konseyi'nin 2231 sayılı kararında yer almaktadır. Anlaşmanın taraflarından herhangi biri, İran'ın yükümlülüklerini ciddi şekilde ihlal ettiğini düşünmesi durumunda konuyu Güvenlik Konseyi'ne taşıyabiliyor. Bu süreç, İran'ın nükleer programı üzerindeki uluslararası denetimi güçlendirmeyi amaçlıyor. Ancak, mekanizmanın geçerliliği 18 Ekim 2025'te sona erecek. Avrupa ülkeleri, İran'ın nükleer programına dair bir çözüm bulunmaması durumunda bu mekanizmayı kullanacaklarını belirttiler, bu da müzakereler için sınırlı bir süre tanıyor.
2015 Nükleer Anlaşması ve Sonrası
İran ile BM Güvenlik Konseyi'nin daimi üyeleri ve Almanya arasında 14 Temmuz 2015'te imzalanan nükleer anlaşma, İran'ın uranyum zenginleştirme faaliyetlerini sınırlamakta ve Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) ile işbirliğini teşvik etmektedir. Anlaşma çerçevesinde, İran'a uygulanan BM ve Avrupa Birliği yaptırımları, 16 Ocak 2016'da kaldırıldı. Ancak, İran'ın anlaşmaya uymaması durumunda, yaptırımların yeniden uygulanmasına olanak tanıyan snapback mekanizması da bu anlaşmaya dahil edildi.
ABD'nin Anlaşmadan Çekilişi ve Yaptırımların Yeniden Uygulanması
2018 yılında, dönemin ABD Başkanı Donald Trump, ülkesini nükleer anlaşmadan tek taraflı olarak çekti ve İran'a yönelik ağır yaptırımların yeniden yürürlüğe girmesine neden oldu. Avrupa ülkeleri, Trump'ın kararını desteklemediklerini belirtmelerine rağmen, bu yaptırımların etkisini azaltacak somut adımlar atmadılar. Bu durum, İran'ın anlaşmadaki taahhütlerini aşamalı olarak durdurmasına yol açtı ve Tahran, uranyum zenginleştirme oranını artırarak anlaşmanın ihlaline gitti.
Müzakere Sürecindeki Zorluklar ve Son Gelişmeler
Eski ABD Başkanı Joe Biden döneminde nükleer müzakereler yeniden başlatıldı ancak sonuç alınamadı. İran, E3 ülkeleri ile Aralık 2024'te görüşmelere başladı ancak yine bir ilerleme kaydedilemedi. 2023 yılında ABD, İran ile dolaylı müzakerelere başlamış olsa da, teknik konular üzerinde uzlaşı sağlanamadı. Ayrıca, İsrail'in İran'a yönelik saldırıları, müzakere sürecinin sekteye uğramasına neden oldu. Bu saldırılar sonrasında, İran nükleer tesisleriyle ilgili işbirliğini askıya aldı ve müzakerelere katılma isteğini azalttı.
Avrupa Ülkelerinin Yaptırım Tehdidi ve İran'ın Tepkisi
İngiltere, Fransa ve Almanya, İran'ın nükleer faaliyetlerine ilişkin herhangi bir çözüm sağlanmaması durumunda snapback mekanizmasını işletme kararı aldıklarını duyurdular. İran ise Avrupa ülkelerinin hukuki dayanağının yeterli olmadığını savunarak, ABD'nin 2018'deki çekilişinin ardından anlaşmadaki katılımcı statülerinin kaybolduğunu öne sürdü. Bu bağlamda, Avrupa ülkelerinin BMGK'de yaptırımları yeniden başlatma yetkisine sahip olmadığı iddiasında bulunuyor.
BMGK Yaptırımlarının Yeniden Uygulanması ve Etkileri
2231 sayılı BMGK kararına göre, herhangi bir devlet İran'ın anlaşmaya önemli ölçüde uymadığını düşünüyorsa durumu Güvenlik Konseyi'ne bildirebilir. Bu süreç başlatıldığında, 30 günlük bir süre içerisinde BM yaptırımlarının yeniden uygulanabilirliği gündeme gelecektir. Eğer bu süre içinde yeni bir karar alınmazsa, 2015'te kaldırılan yaptırımlar otomatik olarak yeniden yürürlüğe girecektir. Geri dönecek yaptırımlar arasında, silah ambargoları ve İran'ın nükleer başlık taşıma kapasitesine sahip füzeler geliştirmesi yasağı yer almaktadır.
Sonuç ve Gelecek Beklentileri
Snapback mekanizmasının devreye girmesi, İran üzerinde önemli ekonomik ve siyasi baskılar oluşturabilirken, bu süreçte uluslararası ilişkilerdeki dinamikler de etkilenmektedir. İran'ın nükleer faaliyetleri ve buna bağlı müzakereler, uluslararası toplumu yakından ilgilendiren bir konu olmaya devam ediyor. Gelecek dönemde taraflar arasında yapılacak görüşmeler, anlaşmanın geleceği açısından belirleyici olacak.
